Consciousness, J. Kim, Philosophy of Mind, Boulder, Westview Press, 2006.
Qualia
Qualia is de filosofische term die verwijst naar de uiterlijke kenmerken van een object en de manier waarop het object in het bewustzijn verschijnt. Als we het over een object hebben, hebben we het over de qualia ervan. Wie zich bewust is van een bepaald object, is zich niet bewust van ‘het ding op zich’, maar slechts van de manier waarop ‘het ding’ verschijnt binnen de zintuiglijke ervaring. Qualia zijn de objectieve eigenschappen, zoals externe objecten zich tonen in de bewuste ervaring.
Eigenschappen en het object
De verschillende eigenschappen of qualia zijn niet identiek aan het object, maar slechts representaties van het object. Deze opvatting van de werkelijkheid staat bekend onder de noemer ‘representationalism’. Representationalism gaat ervan uit dat de qualia de objectieve aspecten zijn waarmee het object zich in de werkelijkheid toont en dat deze objectieve kwaliteit de innerlijke ervaring van het subject overstijgt. Zo beschouwd lijkt een representationalistische benadering van het bewustzijn een robuust fysicalisme over het bewustzijn mogelijk te maken. We spreken van een feitelijk juiste ervaring als die ervaring overeenkomt met de objectief meetbare eigenschappen of qualia van het object.
De vraag die hier rijst is, of een ervaring van een externe eigenschap door ieder mens objectief op dezelfde manier wordt ervaren. Elk subject kan een bepaalde kleur, bij dezelfde naam noemen, maar deze fenomenologisch op een geheel andere manier ervaren. De frequentie van rood licht is objectief meetbaar, maar is de ervaring van rood licht voor ieder subject hetzelfde? Wij hebben per definitie geen onmiddellijke toegang tot de eerste-persoonspositie van een ander, dus het antwoord op die vraag lijkt niet te geven.
Horen, zien of zwijgen?
Een andere dimensie die een universele verklaring van de ervaring van qualia in de weg lijkt te staan, is dat een bepaald object via verschillende modaliteiten zintuiglijk kan worden waargenomen. Men kan een rijdende vrachtwagen ‘horen’, ‘zien’, ‘voelen’ of r’uiken’, maar op welke manier kunnen we bepalen of een ervaring in de ene modaliteit identiek is aan een ervaring in een andere modaliteit?
Qualia kennen zowel een epistemologische component, als een fenomenale component. Epistemologisch kunnen bepaalde qualia functioneel worden verklaard, omdat zij bijdragen tot de mogelijkheid van overleving. Het verschil dat qualia maken is dat het subject rood van groen kan onderscheiden en zich dus bijvoorbeeld veilig kan verplaatsen in het verkeer. Of een sinaasappel oranje of groen is, kan een visueel verschil maken, maar daaruit volgt niet dat andere qualia van dezelfde sinaasappel, overeenkomstig verschillend zijn.